Powązki (dawniej Mostki) – osiedle i dawna osada, która znajdowała się na północny zachód od Warszawy, a w granicach miasta znalazła się w 1916 roku. Jej centrum wyznaczało skrzyżowanie ulic Powązkowskiej i Elbląskiej. Znacznie zniszczone pozostałości osady dotrwały do lat 70. XX wieku, kiedy to zabudowano je osiedlem Rudawka. Nieliczne pozostałości osady można dziś znaleźć w rejonie Powązkowskiej i Dolnośląskiej i wchodzą one w skład obszaru Sady Żoliborskie dzielnicy Żoliborz, a obszar Powązki znajduje się na Woli.
Historia[]
Historia osady Powązki, zwanej dawniej także Mostkami, sięga XIV wieku, wieś należała wówczas do parafii w Starych Babicach i należała do dóbr szpitala św. Ducha. Przez wieś przepływała rzeczka Rudawka. Pierwszym znanym właścicielem ziem, wspomnianym w 1431 roku, był mieszczanin Benesz. Wieś została zniszczona podczas potopu szwedzkiego, jednak z czasem się odrodziła. W 1750 roku wieś należała do Alojzego Fryderyka Brühla, w 1765 roku we wsi mieszkało zaledwie sześciu chłopów. W 1768 roku wieś przeszła w ręce rodziny Kontrezorów, którzy dokonali opisu okolicy, wynika z niego, że duża część dawnej wsi nadal była zrujnowana.
W 1770 roku tereny rolne wsi zostały wydzierżawione przez Adama i Izabelę Czartoryskich, którzy założyli w Powązkach romantyczne założenie ogrodowe, zaprojektowane przez Szymona Bogumiła Zuga i Efraima Szregera. Inną część dóbr powązkowskich posiadał Melchior Korwin Szymanowski, który w dobie popularyzowania przenoszenia cmentarzy poza granice miasta przekazał na rzecz założenia cmentarza część swoich dóbr. Planem cmentarza zajął się Dominik Merlini, który także zaprojektował pobliską świątynię. Istotnym obiektem powstałym w tamtych czasach jest także tak zwana willa Johna. W 1794 roku, podczas insurekcji kościuszkowskiej i oblężenia Warszawy wiele zabudowań uległo zniszczeniu, a sam park został zdewastowany.
W 1795 roku opuszczone tereny po Czartoryskich zakupił Władysław Józef Łaszczyński i wybudował browar i karczmę, które z inicjatywy kolejnego właściciela, Leona Newachowicza, zostały przekształcone w fabrykę tabaczną. Na okolicznych terenach w 1821 roku urządzono Powązkowskie Pole Wojenne z placem ćwiczeń, koszarami i magazynami. Kwaterowała tutaj 2. Dywizja Piechoty Wojska Polskiego. Podczas powstania listopadowego obóz wojskowy zniszczono, ale z czasem wybudowano nowe koszary na potrzeby wojsk rosyjskich jako Powązkowskie Letnie Baraki i Powązkowskie Zimowe Baraki. Dowódca zgrupowania zamieszkał w przebudowanej na neogotycką willi Johna, nazwanej "Domem Gotyckim". Obok powstały wkrótce liczne spichrze zbożowe.
Część zabudowań ogrodu po 1831 roku stała się podstawą do utworzenia osady Czarny Dwór, inna część zabudowań została nazwana Izabelinem, ponadto powstały także folwark Skalszczyzna oraz osada Młociny. Zwiększająca się liczba wojskowych sprzyjała rozwojowi Powązek, które już od 1862 roku nazywane były miasteczkiem, gdzie wytyczono takie ulice jak Sybilli, Opalińska, Saperska czy Dolnośląska. U zbiegu Powązkowskiej i Elbląskiej powstał młyn, obok zaś zespół czterech drewnianych magazynów. W 1875 roku teren Powązek przecięła linia kolei obwodowej. Już od 1882 roku do Powązek kursował tramwaj konny, początkowo jedynie do Cmentarza Powązkowskiego. W 1905 roku Powązki liczyły 134 domy i 85 sklepów, zamieszkiwało tutaj około 4 tysięcy osób, w większości Żydów. W 1912 roku na powązkowskich gruntach założono Cmentarz Wojskowy, a miasteczko Powązki liczyło już 6 tysięcy mieszkańców.
W 1916 roku Powązki zostały włączone w granice Warszawy, a jednym z pierwszych efektów było założenie w 1918 roku parafii św. Jozefata. Włączenie w granice miasta przyczyniło się do dalszego rozwoju miasteczka oraz do napływu inwestycji magistrackich: w latach 20. XX wieku wybudowano fabrykę sprawdzianów (probierzy służących produkcji uzbrojenia) i osiedle Kościuszkowców, w 1929 roku powstał nowoczesny gmach szkolny, w 1930 roku tramwaj dojechał do samego miasteczka, a w 1938 roku do Cmentarza Wojskowego. W latach 1937-1939 skanalizowano rzeczkę Rudawkę, dzięki czemu udało się opanować liczne w okolicy przypadki malarii. Na południowym krańcu osady, przy ul. Elbląskiej wybudowano noclegownię Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego.
Podczas kampanii wrześniowej, 27 września, na wysokości Górek Szwedzkich doszło do bitwy między niemiecką 11. Bawarską Dywizją a polskim 43. Pułkiem Piechoty, co zakończyło się wycofaniem Niemców. Podczas okupacji zamieszkujący Powązki Żydzi i Cyganie zostali zmuszeni przeprowadzić się do getta. Działająca w podziemiu szkoła powszechna prowadziła tajne nauczanie, podczas gdy budynek szkoły zajmowali niemieccy saperzy. Powstanie warszawskie nie przyniosło wielkich efektów, 1 sierpnia zgrupowanie "Żyrafa" przegrało bój o Fort Bema, a Niemcy dokonali egzekucji na dwudziestu jeden mężczyznach. Po ataku 22 sierpnia powstańców na niemieckie umocnienia na Burakowie Niemcy wysiedlili mieszkańców, a zabudowania podpalili.
Walki przetrwały nieliczne zabudowania, a nad ruinami Powązek górował dobrze zachowany gmach szkolny. Wkrótce wznowiono kursowanie tramwajów. Wybudowano wiele prowizorycznych domków, które zostały w większości wyburzone w latach 1969-1973, kiedy to na terenach dawnego miasteczka Powązki wybudowano osiedle Rudawka. Zniknął wtedy też ostatni obiekt dawnego założenia ogrodowego Czartoryskich, który znajdował się przy ul. Dolnośląskiej 12 – neogotycka obora. Zlikwidowano linię tramwajową wzdłuż ulicy Powązkowskiej, którą przy okazji przebudowano. Dodatkowo w 2001 roku teren ten przecięła Trasa Armii Krajowej.
Najważniejsze obiekty[]
Współcześnie obszar Powązek utożsamiany jest przede wszystkim z dzielnicą Wola i znajdującymi się tam cmentarzami – przede wszystkim Cmentarzem Powązkowskim, ale także Żydowskim, Tatarskim, Ewangelicko-Augsburskim, Ewangelicko-Reformowanym oraz Kaukaskim. Spośród nielicznych budynków pamiętających osadę i miasteczko Powązki należy wymienić:
- Kamienicę przy Dolnośląskiej 14 (ob. nr 3) (wyburzona w 2010 roku),
- Kamienicę przy Dolnośląskiej 16 (ob. nr 1),
- Dom przy Elbląskiej 43,
- Gmach szkolny przy Elbląskiej 51,
- Budynek wojskowy przy Powązkowskiej 44,
- Budynek wojskowy przy Powązkowskiej 44b,
- Kamienicę przy Powązkowskiej 70,
- Kamienicę przy Powązkowskiej 80,
- Dom przy Saperskiej 6 (wyburzony w 2008 roku).