Umschlagplatz

nr w rej.

A-727

Mur – Pomnik Umschlagplatz (z niem. plac przeładunkowy) – pomnik położony na Muranowie w dzielnicy Śródmieście, przy ul. Stawki, na rogu ul. Dzikiej, który stanowi końcowy fragment Szlaku Walki i Męczeństwa Żydów.

Historia miejsca[]

MHŻP 07 1 — Plan Umschlagplatzu na wystawie w Muzeum Historii Żydów Polskich

Historycznie w tym miejscu znajdowały się bocznice kolejowe ulokowane w miejscu dawnego pl. Broni oraz Miejskich Zakładów Zaopatrywania Warszawy przy ul. Stawki – zaplecze dla nich stanowiły magazyny (nr 4) oraz gmach szkolny (nr 10). Podczas niemieckiej okupacji teren ten został zajęty przez Niemców, którzy urządzili tutaj najważniejszy punkt oficjalnej wymiany towarowej między dzielnicą żydowską a stroną aryjską – przebiegała tutaj granica celna, a w eksporcie i imporcie towarów pośredniczył utworzony przez hitlerowców w grudniu 1940 roku specjalny urząd, tzw. Urząd Transferu (niem. Transferstelle).

Od 22 lipca 1942 roku z Umschlagplatzu rozpoczęto masowe deportacje mieszkańców getta warszawskiego, których wywożono do obozu koncentracyjnego w Treblince – podczas trwającej do 21 września 1942 roku wielkiej akcji wywieziono około 300 tysięcy osób. Kolejna, mniejsza akcja deportacyjna prowadzona była również w ramach tzw. akcji styczniowej, w dniach 18 – 22 stycznia 1943 roku, kiedy wywieziono około 6 tysięcy osób. W pobliskim budynku (ob. nr 5/7) mieściła się wówczas komenda oddziału SS nadzorującego Umschlagplatz. Podczas powstania w getcie warszawskim w kwietniu i maju 1943 roku większość transportów z Umschlagplatzu kierowano do obozów pracy w Trawnikach i Poniatowej oraz obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie ostatni pozostający jeszcze przy życiu warszawscy Żydzi zostali wymordowani podczas Aktion Erntefest 3 i 4 listopada 1943 roku.

Historia pomnika[]

Płaskorzeźba nad wejściem Pomnik Umschlagplatz — Płaskorzeźba nad wejściem

Umschlagplatz tablice — Tablice na pomniku

Skwer przy Pomniku Umschlagplatz — Skwer przy pomniku

Cytat z Księgi Hioba Pomnik Umschlagplatz — Cytat z Księgi Hioba

Najstarsze upamiętnienie miejsca, skąd wywożono Żydów do obozów zagłady, zostało umieszczone w tym miejscu już w latach 40. XX wieku, kiedy to obok gmachu szkolnego, na zachowanym fragmencie bramy Umschlagplatzu umieszczono piaskowcową tablicę pamiątkową z wyrytym napisem w językach polskim, hebrajskim i jidysz: Z tego miejsca w latach 1942 i 1943 hitlerowscy ludobójcy wywieźli na męczeńską śmierć do obozów zagłady setki tysięcy Żydów. Cześć pamięci męczenników i bojowników żydowskich.

Obecny pomnik został zaprojektowany przez architekt Hannę Szmalenberg i rzeźbiarza Władysława Klamerusa, a jego oficjalnego odsłonięcia dokonano 18 kwietnia 1988 roku, w przeddzień 45 rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim, jako najważniejszy element odsłoniętego w tym samym dniu Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów. Na pomnik złożył się niewielki placyk otoczony ponad trzymetrowymi białymi murami, nawiązującymi do wysokości murów warszawskiego getta, będący symbolicznym zamknięciem dawnego placu przeładunkowego oraz nawiązaniem do wyglądu wagonu kolejowego.

Monument został wykonany z biało-czarnych marmurowych płyt, nawiązujących kolorem do rytualnych szat żydowskich, zamykając przestrzeń na planie prostokąta, nad wejściem od strony ul. Stawki umieszczona została czarna sjenitowa płyta w kształcie macewy z płaskorzeźbą przedstawiającą strzaskany las – żydowski symbol gwałtownej, tragicznej śmierci. Płyta ta była darem rządu i społeczeństwa Szwecji. Wewnątrz monumentu, na ścianach wyrytych zostało 448 imion żydowskich – od Aby do Żanny – które nosili Żydzi wywożeni z Umschlagplatzu, ta liczba ma jednocześnie reprezentować liczbę liczbę ofiar warszawskiego getta. Na środku muru z wyrytymi imionami znajduje się wąski pionowy prześwit, przez który widać drzewo rosnące na zewnątrz – symbol życia i nadziei.

Na pomniku umieszczono cztery tablice z napisami w językach polskim, hebrajskim, jidysz i angielskim: Tą drogą cierpienia i śmierci w latach 1942-1943 z utworzonego w Warszawie getta przeszło do hitlerowskich obozów zagłady ponad 300 tysięcy Żydów. W ścianę sąsiadującego z pomnikiem budynku wmurowano marmurowy pas z wersetem z Księgi Hioba (16:18) po polsku, hebrajsku i w jidysz: Ziemio, nie kryj mojej krwi, iżby mój krzyk nie ustawał, przecinający ślady dawnych drzwi i okien. W miejscu dawnego wejścia na Umschlagplatz zachowano autentyczny bruk, ponadto na tyłach budynku nr 10 zachował się fragment dawnego muru, który otaczał ten teren.

Dnia 25 marca 1996 roku kwiaty przed pomnikiem złożyli królowa brytyjska Elżbieta II i książe Edynburga Filip, zaś 11 czerwca 1999 roku, w czasie VII pielgrzymki do Polski, przed pomnikiem modlitwę za naród żydowski odmówił Ojciec Święty Jan Paweł II, zaś po modlitwie i chwili ciszy rozmawiał z przedstawicielami społeczności żydowskiej.

Od sierpnia 2007 roku do kwietnia 2008 roku monument przeszedł kapitalny remont – w ramach prac wzmocniono betonową konstrukcję ścian, a płyty z kruchego marmuru Biała Marianna zastąpiono bardziej wytrzymałym szarym granitem Zimnik oraz czarnym granitem Impala. Uporządkowano także skwer za pomnikiem, który przeciął falujący pas kwitnącego na niebiesko (kolor flagi Izraela) hyzopu lekarskiego, ponadto zbudowano żwirowo-glinianą ścieżkę oraz dosadzono dziesięć młodych brzóz. Koszt prac renowacyjnych wyniósł około 500 tysięcy złotych, a projekt przygotowali Jan Beyga, Marek Moderau, Hanna Szmalenberg oraz Teresa Murak.