Pałac Krasińskich

Ten artykuł dotyczy pałacu Krasińskich w Śródmieściu. Zobacz też: Pałac Krasińskich na Ursynowie.

Pałac Krasińskich od strony placu Krasińskich

nr w rej.

256

Pałac Krasińskich (znany także jako Pałac Rzeczypospolitej) – zabytkowy, barokowy pałac położony w Śródmieściu, przy placu Krasińskich 5. Na jego tyłach mieści się Ogród Krasińskich. Pałac uważany jest za jeden z najwybitniejszych przykładów architektury nowożytnej w Polsce.

Historia

Pałac Krasińskich na obrazie Canaletta

Pałac Krasińskich pod koniec XIX wieku

Pałac został wybudowany w latach 1677-1682 według projektu Tylmana z Gameren dla referendarza koronnego i wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego herbu Korwin, wykańczano go do 1695 roku. Pałac powstał w układzie entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem), gdzie rolę dziedzińca pełnił późniejszy plac Krasińskich (z bramą wjazdową od ul. Długiej), a ogrodu Ogród Krasińskich, do pełnej realizacji założenia zabrakło jednak wybudowania oficyn wzdłuż dziedzińca, powstała tylko jedna, północna.

W swoim projekcie Tylman z Gameren (oraz jego współpracownicy: Józef Szymon Bellotti, Izydor Affaita i Jakub Solari) czerpał wzorce z najznamienitszych budowli epoki: amsterdamskiego ratusza oraz elewacji paryskiego Luwru i pałacu Inwalidów. Dekoracją rzeźbiarską w latach 1689-1694 zajął się Andreas Schlütter, niezachowaną dekorację malarską przygotował Michał Anioł Palloni. Sam właściciel zgromadził zaś pokaźną kolekcję obrazów m.in. Dürera, Coregia, Rembrandta i Rubensa. Całość w założeniu inwestora budowli miała przyćmić ogromem królewski Wilanów.

W 1765 roku Rząd Rzeczypospolitej odkupił pałac i umieścił w nim siedzibę Komisji Skarbu, wówczas też pałac zyskał popularną nazwę pałacu Rzeczypospolitej. Na ten też cel pałac został przebudowany i zaadaptowany w latach 1766-1776 według projektu Jakuba Fontany. W budynku znajdowały się także siedziby innych urzędów. W 1782 roku pałac spłonął, odbudowano go w latach 1783-1784 według projektu Dominika Merliniego. Po III rozbiorze Polski pałac stał się siedzibą władz sądowniczych, tu także w latach 1827-1828 odbywały się tu posiedzenia sądu sejmowego Królestwa Polskiego.

Po 1842 roku pałac mieścił siedzibę departamentów kasacyjnych Cesarstwa Rosyjskiego, a od 1876 roku także Izbę Skarbową. Po odzyskaniu niepodległości pałac stał się siedzibą Sądu Najwyższego, który mieścił się tutaj aż do 1939 roku – w międzyczasie, bo w 1929 roku, pałac odrestaurowano według projektu Rudolfa Świerczyńskiego. Pałac nie został uszkodzony w czasie kampanii wrześniowej, mogło to wynikać z faktu, że w "nowym mieście Warszawa" pałac ten mógł być przykładem ciągłości niemieckiego osadnictwa na tych ziemiach, szczególnie w odniesieniu do nazwiska rzeźbiarza Andreasa Schlüttera, którego imię nosił podczas okupacji pobliski plac.

Podczas powstania warszawskiego pałac znalazł się w polskich rękach, w jego zdobyciu brała udział 104. samodzielna kompania syndykalistów polskich ze zgrupowania „Róg”, powstańcy musieli jednak opuścić budynek w związku z upadkiem Starego Miasta. Gmach został zniszczony w około 80%. Do jego odbudowy przystąpiono w latach 1948-1961 według projektu Zygmunta Stępińskiego oraz Mieczysława Kuzmy (m.in. na podstawie obrazu Canaletta), po czym został przekazany na potrzeby Biblioteki Narodowej, gdzie umieszczono ocalałe zbiory Biblioteki Załuskich i Rapperswildzkiej, a także inne starodruki i mapy. Dnia 1 lipca 1965 roku pałac wpisano do rejestru zabytków.

Budynek okazał się jednak zbyt mały na potrzeby Biblioteki Narodowej, wobec czego instytucja przeniosła się wkrótce do nowo wybudowanego gmachu na Polu Mokotowskim, a w pałacu Krasińskich pozostawiono jedynie zbiory specjalne – rękopisy i starodruki. W 2008 roku fasada pałac została odremontowana, nie odnowiono jednak dekoracji rzeźbiarskiej, dalsze prace konserwacyjne zostaną przeprowadzone w latach 2015-2016 – oprócz prac na elewacji wymieniona zostanie stolarka okienna, powstaną multimedialne ściany i kiosk.

Substancja zabytkowa

Pałac Krasińskich od strony Ogrodu Krasińskich

Tympanon elewacji frontowej

Tympanon elewacji ogrodowej

Charakterystyczną bryłę tego barokowego pałacu tworzą trzy ryzality: środkowy, pięcioosiowy, oraz dwa boczne, trzyosiowe, między którymi znajdują się filarowe loggie. Ponad oboma wejściami do pałacu, umieszczonymi w środkowych ryzalitach, znajdują się kartusze herbowe z Godłem Polski, umieszczone w miejscu przedwojennego herbu Krasińskich – Ślepowron. Dodatkowo herb w elewacji frontowej opleciony został wieńcem laurowym oraz ukoronowany dwoma uskrzydlonymi amorkami. Oba ryzality środkowe wieńczą tympanony nawiązujące wystrojem do dziejów domniemanego protoplasty rodu Korwinów, Rzymianina Marka Waleriusza Messali Korwinusa, i jego walk z Galami.

Tympanon elewacji frontowej przedstawia końcowy moment walki Marka Waleriusza z wodzem Gallów na tle budowli starożytnego Rzymu. Przy zwycięzcy umieszczono krzak dębu, symbolizujący waleczność i wytrwałość. Warto zwrócić też uwagę na zachowanie realiów czasów rzymskich. Szczyt tego tympanonu zwieńczają rzeźby Marka Waleriusza, a po bokach Minerwy i Marsa. Tympanon elewacji ogrodowej przedstawia moment triumfu Marka Waleriusza Messali, żyjącego na przełomie er najsłynniejszego przedstawiciela rzymskich Corvinów – z kurkiem na hełmie powozi on rydwanem zaprzężonym w czwórkę koni. W tle widać łuk triumfalny, za rydwanem rzymski znak wojskowy – podniesioną w górę dłoń. Na szczycie tympanonu i po jego bokach umieszczone są rzeźby przedstawiające personifikacje cnót. Autorem całej dekoracji rzeźbiarskiej pałacu był pierwotnie Andreas Schlütter.

Tablica upamiętniająca zgrupowanie "Róg"

W fasadzie głównej, po obu stronach wejścia, umieszczone są dwie tablice pamiątkowe – jedna upamiętnia żołnierzy 104. kompanii związku syndykalistów polskich zgrupowania „Róg”, którzy 2 sierpnia 1944 roku opanowali pałac biorąc do niewoli 43 jeńców, natomiast druga upamiętnia żołnierzy batalionu „Parasol”, którzy po zaciętych walkach na Woli bronili się w tym pałacu od 10 sierpnia do 1 września 1944 roku. W tych walkach poległo ponad 100 powstańców.

Wnętrza pałacu nawiązywały dawniej do tematyki antycznej, w szczególności w westybulu (Sali Rycerskiej), utrzymanej w konwencji rzymskiego atrium. Dziś znajdują się w nim posągi legendarnych przodków Krasińskich w rzymskich zbrojach, m.in. Marka Waleriusza Corvinusa z krukiem na hełmie. Klatka schodowa jest ciekawym, naówczas nowatorskim rozwiązaniem, gdyż umieszczona została w samym centrum budynku i prowadziła do z westybulu do sal reprezentacyjnych – schody prowadziły symetrycznie w dwie strony i schodziły się na górze, tworząc połączenie dwu sal na piętrze.