Brama główna cmentarza
|
| nr w rej. |
| A-856 |
.JPG){kind=link}
Cmentarz Żydowski – aleja główna
.JPG){kind=link}
Cmentarz Żydowski – zwieńczenie alei głównej
.JPG){kind=link}
Cmentarz Żydowski – porozrzucane macewy
.JPG){kind=link}
Cmentarz Żydowski – lapidarium
Cmentarz Żydowski na Bródnie – dawny cmentarz żydowski położony w dzielnicy Targówek, pomiędzy ulicami Odrowąża, Świętego Wincentego, Rogowską, Horodelską oraz Rzeszowską, utożsamiany w osiedlem Bródno, choć de facto znajduje się na obszarze Targówka Mieszkaniowego. Teren cmentarza zajmuje współcześnie powierzchnię około 18,5 hektara, można do niego dojechać wszystkimi środkami komunikacji miejskiej zatrzymującymi się w zespole Rondo Żaba.
Tereny te należały dawniej do dóbr osady Targówek, pierwsze żydowskie pochówki w tym miejscu są datowane nawet na 1740 rok. Dopiero jednak kiedy w 1780 roku okolica została wydzierżawiona Szmulowi Zbytkowerowi, ten 26 lipca 1780 roku utworzył w tym miejscu cmentarz żydowski. Król Stanisław August Poniatowski oraz prymas Michał Poniatowski zgodzili się na założenie kirkutu pod warunkiem, że corocznie Żydzi będą przekazywać na rzecz kościoła św. Stanisława w Skaryszewie 101 kilogramów łoju. Był to pierwszy cmentarz żydowski od XVI wieku założony w otoczeniu Warszawy, wcześniej pochówki żydowskie odbywały się w Nowym Dworze Mazowieckim bądź Węgrowie.
Początkowo cmentarz zajmował 0,81 hektara i miał być przeznaczony dla biedoty. W 1784 roku został ogrodzony kosztem Gitli Zbytkower, później z jej inicjatywy powstał także dom przedpogrzebowy oraz mykwa. Na cmentarzu pochowano między innymi jego założyciela, Szmula Zbytkowera, któremu postawiono pomnik w formie empirowego sarkofagu, posiadające epitafium hebrajskie i polskie, głoszące: "Pan i Przywódca Czterech Ziem", wykonany według projektu Dawida Frydlendera. Innymi pochowanymi byli również twórca arytmometru Abraham Stern, a także przedstawiciele znanych żydowskich rodów: Nissenbaumów, Sonnenbergów czy Bergsonów. Mimo to po otwarciu cmentarza przy ul. Okopowej nekropolia na Bródnie uważana była za cmentarz dla biednych. W 1843 roku z inicjatywy Jakuba Flataua wybudowano ceglany mur od strony północno-wschodniej, a cały teren ogrodzono w ten sposób w latach 70. XIX wieku. W 1873 roku spłonął dom przedpogrzebowy, budynek jednak odbudowano. Podczas I wojny światowej cmentarz został zdewastowany przez rosyjskich żołnierzy. W 1930 roku teren cmentarza został uporządkowany i ogrodzony. Pochówki trwały tu do 1939 roku i do tego czasu na całym cmentarzu mogło znaleźć się przynajmniej 300 tysięcy macew i nagrobków.
Pergola w parku Szypowskiego
Podczas II wojny światowej Niemcy zamknęli nekropolię i rozpoczęli dewastację cmentarza, części macew użyli do wykładania nawierzchni ulic czy placów. Wycięli też znaczną część cennego starodrzewu, a w czasie powstania warszawskiego stracili około 3 tysiące osób polskiego i żydowskiego pochodzenia. Łącznie zniszczeniu uległo około 95% nagrobków i ogrodzenia. Zaraz po wojnie zdecydowana większość tych macew powróciła na cmentarz i została umieszczona w latach 1946-1947 w jednym miejscu, natomiast cały teren zadrzewiono z myślą o utworzeniu tutaj parku leśnego. Wtedy też dokonano ostatniego oficjalnego pochówku na cmentarzu, kiedy to złożono tu szczątki odnalezione w różnych miejscach Warszawy. Mimo to część macew została wkrótce ponownie użyta jako materiał budowlany (m.in. jako krawężniki w ogrodzie zoologicznym, jako pergola w parku Szypowskiego czy jako mur kwatery żołnierzy radzieckich na Cmentarzu Bródnowskim), a degradacja dawnego kirkutu postępowała.
W 1980 roku cmentarzem zainteresowała się Fundacja Rodziny Nissenbaumów, z której inicjatywy w 1982 roku ogrodzono teren (jak się później okazało, nie cały obejmujący dawne pochówki) oraz utworzono bramę wejściową od strony ul. Świętego Wincentego, przedstawiającą scenę pamięci narodowej oraz Żydów modlących się przed egzekucją. Projekt bramy przygotowali Dariusz Kowalski, Teresa Pastuszek i Leszek Waszkiewicz. Urządzono prowadzącą od bramy aleję główną, przy której ustawiono kilkadziesiąt macew wziętych ze zbiorowisk, a także odnalezionych w mieście, m.in. przy ul. Dworkowej. Cmentarz uporządkowano częściowo w latach 1985-1989. Na końcu alei znalazło się mauzoleum. Pozostała część cmentarza jest jednak nadal znacznie zaniedbana, porośnięta lasem i pełna porozrzucanych nieskładnie płyt nagrobnych, które są notorycznie dewastowane.
Dnia 5 września 2009 roku nekropolię wpisano do rejestru zabytków, co miało dać sygnał do rozpoczęcia rewitalizacji nekropolii. W październiku 2012 roku na cmentarzu znalazły się macewy wyłowione z Wisły na wysokości Golędzinowa, w międzyczasie zaś odkryto też groby poza ogrodzeniem cmentarza – w rejonie ul. Rogowskiej i ul. św. Wincentego – co wpływie na przebudowę pobliskiej ul. św. Wincentego, gdyż gmina żydowska nie wyda zgody na przeniesienie grobów – zgodnie z żydowskimi zasadami szczątki muszą pozostać w tym samym miejscu na zawsze, projekt ulicy będzie musiał ulec zmianie. Natomiast na mocy decyzji z 10 grudnia 2012 roku cmentarz przekazany został gminie żydowskiej, która rozpoczęła przygotowania do rewitalizacji cmentarza i być może wznowienia pochówków.
W listopadzie 2014 roku rozpoczęła się rewaloryzacja cmentarza żydowskiego, udało się gminie zebrać odpowiednie fundusze oraz przygotować projekt, zatwierdzony przez stołecznego konserwatora zabytków – planowana jest m.in. budowa nowego muru od strony ul. Rzeszowskiej wraz z przebudową dawnego muru, budową lapidarium (rozebrany ma zostać istniejący krąg z fundamentem pomnika), alejek spacerowych oraz uporządkowanie drzewostanu. W planach jest też postawienie pawilonu informacyjnego oraz pomnika Zamordowanej Kultury Żydowskiej.
| |
| Cmentarz Żydowski na Bródnie, kadr z filmu Gdzie diabeł mówi dobranoc |
Cmentarz Żydowski na Bródnie zagrał epizody w filmach Gdzie diabeł mówi dobranoc z 1956 roku oraz Europa, Europa z 1990 roku. W sąsiedztwie cmentarza, od strony ul. Odrowąża, znajduje się także kamień upamiętniający miejsce, gdzie od 23 do 27 sierpnia 1944 roku hitlerowcy rozstrzelali 40 osób.