Kościół św. Krzyża
|
| nr w rej. |
| 207 |
Bazylika św. Krzyża (lub kościół św. Krzyża czy kościół Misjonarzy) - kościół o randze bazyliki mniejszej położony w Śródmieściu, przy Krakowskim Przedmieściu 3, jest siedzibą parafii św. Krzyża. Należy do księży Misjonarzy św. Wincentego à Paulo.
Historia[]
Kościół w okresie międzywojennym
Początki kościoła w tym miejscu sięgają 1510 roku i drewnianej kapliczki, z czasem przekształconej w drewniany kościółek. W XVII wieku powstała już nowa, drewniana świątynia, przy której w 1626 roku erygowano parafię. W 1651 roku Maria Ludwika Gonzaga sprowadziła do Polski księży Misjonarzy, których zadaniem było podnoszenie wykształcenia wśród kleru, a w 1653 roku otrzymali oni ten kościół.
Kościół św. Krzyża na obrazie Canaletta z 1778 roku
Wnętrze kościoła
Epitafium i serce Fryderyka Chopina
Epitafium i serce Władysława Reymonta
Korytarz prowadzący do dolnego kościoła
Dolny kościół
Tablice epitafijne w dolnym kościele
Drewniany kościół został zniszczony podczas potopu szwedzkiego, więc w 1679 roku przystąpiono do jego odbudowy w nowej, murowanej odsłonie. Budowa trwała bardzo długo, do 1693 roku powstał kościół dolny, do 1696 roku kościół górny, wówczas konsekrowano całą świątynię. Dalsze etapy prac kończono w 1737 roku, była to dolna część fasady według projektu Józefa Fontany oraz w 1757 roku reszta fasady z wieżami, już wg projektu syna Józefa, Jakuba Fontany. Samą halę kościoła zaprojektował Józef Szymon Bellotti. W dniu ukończenia był największą warszawską świątynią. Ciekawostką jest to, że w 1707 roku ksiądz Wawrzyniec Benik odprawił tutaj po raz pierwszy w historii gorzkie żale.
W okresie zaborów odbywały się w nim liczne manifestacje patriotyczne. Po powstaniu styczniowym, w 1864 roku zakon Misjonarzy zlikwidowano, księża odzyskali go dopiero po 1918 roku. Kościół ucierpiał w bombardowaniach 1939 roku, spowodowane to było sąsiedztwem pałacu Zamoyskich, gdzie mieściły się biura dowództwa obrony Warszawy. W świątyni zarwane zostały sklepienia. W czasie powstania warszawskiego toczyły się tu ciężkie walki, Niemcy 6 września wysadzili m.in. północną wieżę.
Od 1981 roku Polskie Radio w każdą niedzielę transmituje z kościoła św. Krzyża mszę świętą. W 2002 roku kościół podniesiono do godności bazyliki mniejszej. W lipcu 2009 roku rozpoczął się remont świątyni.
Pochowani[]
W kościele pochowanych jest wielu znanych ludzi: ksiądz Piotr Gabriel Boduen, książę Adam Kazimierz Czartoryski, marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski, serce Fryderyka Chopina oraz Władysława Reymonta. Tu też odbyły się msze pogrzebowe: księcia Józefa Poniatowskiego (1814), Stanisława Staszica (1826), pięciu poległych (1861), Stanisława Moniuszki (1872), Karola Szymanowskiego (1937), Lucyny Messal (1953) czy Jana Kiepury (1966).
Wygląd[]
Kościół św. Krzyża jest kościołem barokowym, zbudowanym na planie krzyża łacińskiego, z transeptem i pozorną kopułą na skrzyżowaniu naw z transeptem, w większości wg projektu Józefa Szymona Bellottiego. Kościół jest jednonawowy, a boczne kaplice tworzą pseudonawy, połączone ze sobą arkadowym przejściem. Wg założeń tworzą one przeplatające się strefy cienia i światła, symbolicznie tworząc walkę dobra ze złem.
Fasada[]
Fasada kościoła jest barokowo-klasycystyczna, zaprojektowana przez Józefa (pierwsza faza) i Jakuba Fontanów (druga faza), powstała do 1757 roku. Od 1818 roku ku wejściu biegną nowe schody, a od 1858 balustradę, wcześniej zdobioną postaciami ewangelistów, zdobi figura Chrystusa, dzieło Andrzeja Pruszyńskiego. Pierwotnie betonowa, w 1898 roku zastąpiono ją brązowym odlewem Piusa Welońskiego. Posąg, choć zwalony i wywieziony podczas II wojny światowej, odnaleziono w Nysie i sprowadzono do Warszawy po wojnie. Zawartość przesyłki w okresie rozwijającego się komunizmu opisana była Obywatel Chrystus.
Poniżej figury widnieje napis sursum corda, czyli w górę serca. Wraz z wymienionym powyżej napisem cały portal dolnego kościoła jest dziełem Stefana Szyllera z 1898 roku. Wejście do górnego kościoła natomiast zdobią umieszczone ponad nim personifikacje Wiary i Nadziei Jana Jerzego Plerscha z XVIII wieku, powyżej anioły adorujące krzyż, a po bokach, we wnękach, św. Paweł z mieczem i księga ewangelii po prawej oraz św. Piotr z kluczami i drzewem Krzyża Świętego po lewej. Nad głównym wejściem widnieje tablica fundacyjna z łacińską inskrypcją. Czubek dachów wież zdobi kogut, tzw. kurek na dachu, a w hełmach zachowały się natomiast oryginalne XVIII-wieczne balkony z kutego żelaza. Jeśli popatrzeć na pilastry, od dołu do góry rozróżniamy kolejno pilastry toskański, joński i koryncki.
Ołtarze[]
Ołtarz główny powstał w 1699 roku z inicjatywy bpa Teodora Potockiego, wykonany przez Matysa Hankusa z Elbląga, został spalony w 1944 roku, odtworzony w latach 1960-1972 przez Władysława Dziadkiewicza wg projektu Zbigniewa Jezierskiego. Ołtarz zdobi kopia obrazu Chrystus Ukrzyżowany Jerzego Szymonowicza. Przed ołtarzem znajdują się stalle z 1886 roku ze scenami z Ewangelii oraz wizerunkami apostołów i ewangelistów.
W bocznych kaplicach znajduje się razem sześć ołtarzy, po trzy z każdej strony. Po lewej są to kolejno XVIII-wieczny ołtarz św. Michała Archanioła, XVIII-wieczny ołtarz św. Józefa z obrazem św. Józef z młodym Jezusem i rzeźbami Bartłomieja Bernatowicza oraz XVII-wieczny ołtarz Najświętszego Sakramentu prawdopodobnie wg projektu Tylmana z Gameren - tu znajdują się również obraz Pii Górskiej św. Tadeusz Juda z 1938 roku oraz grobowiec prymasa Michała Radziejowskiego z 1722 roku, dzieło Karola Baya. Inskrypcja na nagrobku opisuje zasługi zmarłego.
Na końcu ciągu kaplic znajduje się dodatkowo kaplica Najświętszej Maryi Panny z przełomu XVII i XVIII wieku, przebudowana w 1836 wg projektu Henryka Marconiego z umieszczeniem marmurowego nagrobka Adama K. Czartoryskiego wg projektu Hilarego Szpilowskiego.
Z prawej strony znajdują się natomiast ołtarze rekonstruowane po II wojnie światowej, ponieważ wszystkie zostały zniszczone w wyniku zwalenia się wysadzonej północnej wieży kościoła 6 września 1944 roku. Są to kolejno ołtarz św. Rocha, ołtarz św. Wincentego z ocalałych obrazem Kazanie św. Wincentego Szymona Czechowicza oraz wciąż nie zrekonstruowany do końca ołtarz Bożego Ciała.
Tablice pamiątkowe[]
W kościele św. Krzyża znajduje się bardzo wiele tablic pamiątkowych. Większość z nich znajduje się wzdłuż kaplic po lewej stronie i są to tablice upamiętniające:
- Antoniego Pietkiewicza Adam Pług, poety, pisarza, tablica projektu Piusa Welońskiego,
- księdza Adama Jakubowskiego, pijara, pedagoga, tablica autorstwa Bolesława Syrewicza,
- Wojciecha Jastrzębowskiego, wykładowcy szkoły rolniczej na Marymoncie, tablica to dzieło Andrzeja Pruszyńskiego z 1883 roku,
- Władysława Reymonta z umieszczonym wewnątrz jego sercem autorstwa Zygmunta Otto z 1925 roku ,
- Józefa Ignacego Kraszewskiego, marmurowy, dzieło Andrzeja Pruszyńskiego z 1897 roku z popiersiem wykonanym przez Jana Kryńskiego,
- Juliusza Słowackiego autorstwa Jana Woydygi z 1900 roku,
- Fryderyka Chopina z sercem umieszczonym w środku autorstwa Leonarda Marconiego z 1880 roku,
- bpa Kazimierza Szczuki, jednego z fundatorów kościoła.
Natomiast w prawej części kościoła znajdują się jeszcze:
- nagrobek abpa Michała Bartłomieja Tarły, proboszcza i współtwórcy parafii,
- epitafium prymasa Michała Radziejowskiego,
- tablica upamiętniająca Andrzeja Pruszyńskiego, dzieło wykonał jego uczeń, Pius Weloński.
Dolny kościół[]
Dolny kościół ukończono jako pierwszy spośród całej świątyni już w 1693 roku najpewniej wg projektu Józefa Szymona Bellottiego, w 1898 roku wejście do niego ozdobione zostało portalem wg projektu Szefana Szyllera z napisem Sursum corda (W górę serca!) oraz nową brązową figurą Chrystusa z Krzyżem.
Do wnętrza kościoła prowadzi długi korytarz z przyulicznego wejścia umieszczonego poniżej schodów do głównej świątyni. Właśnie w dolnej świątyni pochowano oraz umieszczono tablice pamiątkowe wielu znanych osób, m.in. marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława Małachowskiego. Nie udało się jednak umieścić w świątyni jego pomnika nagrobnego - sklepienie dolnego kościoła nie wytrzymałoby ciężaru pomnika stojącego w górnym kościele, a w dolnym pomnik po prostu się nie zmieścił. Ostatecznie więc pomnik umieszczono w prawej nawie archikatedry, gdzie można go oglądać do dzisiaj.
Klasztor[]
Krucyfiks w Muzeum Powstania Warszawskiego
Zabudowania klasztorne zostały na nowo wybudowane po 1885 roku, czyli po przebiciu ul. Traugutta (wtedy Fiodora Berga) do Krakowskiego Przedmieścia. Od 1915 roku mieściło się na rogu z Traugutta Gimnazjum św. Stanisława Kostki, do którego chodził m.in. Witold Gombrowicz. Szkoła działała do 1944 roku. Dziś są tutaj wydziały Uniwersytetu Warszawskiego.
Ciekawostki[]
- W kaplicy Muzeum Powstania Warszawskiego znajduje się niezwykła pamiątka - drewniany krucyfiks z gipsową figurką Chrystusa uratowany z kościoła w trakcie powstania przez jedną z szarytek.
Linki zewnętrze[]
- Bazylika św. Krzyża na Wikipedii
- ObliczaWarszawy.pl - Kościół Św. Krzyża - zbiór fotografii